دوتار، کمانچه و عود بعد از ثبت جهانی چه جایگاهی پیدا کردند؟

بهروز وجدانی ـ مسؤول تهیه پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» که به عنوان مشاور در تهیه سه پرونده دیگر با مبحث موسیقی نقش داشته است، در گفتگو با ایسنا به پرسش هایی در ارتباط با جایگاه و وضعیت این عناصر پس از ثبت جهانی در یونسکو، پاسخ داد.
با توجه به این که این مورد مطرح است که پرونده های میراث جهانی پس از ثبت در یونسکو به طور معمول رها می شوند. ارزیابی شما از وضعیت و جایگاه «موسیقی بخشی های خراسان» و «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و دیگر پرونده های جهانی در زمینه موسیقی، همچون «مهارت ساختن و نواختن عود»، «ردیف موسیقی های ایران» و «مهارت ساختن و نواختن کمانچه» چیست؟
تابحال ۷۰۰ پرونده در فهرست میراث ناملموس یونسکو از جانب کشورهای عضو کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو ثبت شده است. ۲۱ پرونده هم از جانب ایران از سال ۲۰۰۹ و تاکنون در یونسکو ثبت شده است که از میان آنها پنج پرونده به حوزه موسیقی مربوط می شود و در مجموع جهانی هم یک سومِ پرونده های ثبتی به رقص و موسیقی مربوط می شود. این مورد نشان داده است که موسیقی در زمینه میراث فرهنگی ناملموس چه جایگاه والایی دارد.
در کنوانسیون چهل ماده ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو آمده است که میراث ناملموس برخلاف میراث ملموس، باید زنده و سیال باشد، یعنی باید در مناطق یک کشور یا کشورهای مختلف جریان داشته باشد و یک استمرار تاریخی داشته باشد، در حالی که هر کدام از میراث ملموس به منطقه خاص خودشان تعلق دارند.
پس از این که یک پرونده به ثبت رسید، باید طبق ماده ۱۴ کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو، به آموزش، افزایش آگاهی و ظرفیت سازی آن اثر پرداخت و اقدام اصلی بعد از ثبت تازه شروع می شود. وزارت میراث فرهنگی با کمک دیگر نهادهای رسمی کشور چه دولتی و چه خصوصی باید به این اقدامات بپردازند.
گرچه کشورها عضو یونسکو و کنوانسیون آن هستند و متولی آن وزارت میراث فرهنگی است، اما تهیه و ثبت پرونده و حفظ آن باید با کمک و یاری بخش های دیگر صورت گیرد. برای «مهارت های سنتی ساختن و نواختن دوتار» و «موسیقی بخشی های خراسان» من مسؤول ثبت آنها بودم، اما از افراد متخصص و کارشناس در این عرصه کمک گرفتم و سه پرونده «عود»، «کمانچه» و «ردیف های موسیقی ایران» با همکاری خانه موسیقی انجام شد که پژوهشگران این مجموعه همچون بنده در آن نقش داشتیم. بعد از ثبت هم باید این همکاری ادامه داشته باشد تا این میراث جهانی فراموش نشود.
روح کنوانسیون یونسکو بقای میراث ناملموس است و حفاظت میراث ناملموس بیشتر کار مردم است تا نهادهای دولتی، این نهادها می توانند عرضه دهنده پرونده ها و بسترساز خیلی از قوانین و مقررات ظرفیت سازی ها باشند، اما به هیچ وجه بدون همکاری مردم و متخصص های حوزه های میراث ناملموس موفق نمی شوند که آن را حفظ کنند.
بالاخره آن چه که سبب می شود نوروز چند هزار سال در ایران ادامه پیدا کند، بخش نامه های دولتی نبوده و خود مردم بودند که با توجه به امکاناتی که در هر زمانی داشتند، نگذاشتند چراغ این آیین خاموش شود. نمی توان گفت: حفظ «ردیف های موسیقی ایرانی» که اولین پرونده ثبتی در زمینه موسیقی بود، کار دانشگاه ها و مراکز دولتی است، این «ردیف های موسیقی» که شامل هفت دستگاه و پنج آواز است از زمان ناصرالدین شاه شکل گرفته و برمبنای همان زمان حفظ شده است و کماکان برمبنای هفت دستگاه و پنج آواز و تعداد بی شماری گوشه است. افراد هم با توجه به امکانات و ذوق مردم و خودشان دست کاری در آن انجام داده اند که اگر مورد پسند مردم بوده، حفظ شده است.
در واقع صیانت از پنج پرونده ثبتی موسیقی در یونسکو کار مردم است که در ارتباط با آنها آموزش می بینند و اساتید بر اثر سنت هایی که یاد گرفتند آن را آموزش می دهند نه برمبنای بخش نامه ها، قانون و مقررات.
"ثبت" یکی بوسیله های حفاظتی برای بقاء آیین ها و میراث ناملموس یک کشور است و همین اقدام سبب می شود این میراث ادامه پیدا کند و اعتبار و شأن مجریان آنها بالا رود و با ثبت جهانی یک پدیده، نوع نگاه ها به آن متفاوت می شود.
به خاطر خاصیت این پنج پرونده تا آن زمان که نقش و کارکرد فرهنگی و اجتماعی در جامعه ایفا و مردم از آن استقبال کنند، این آثار تقویت می شوند. به طور معمول کمک های دولتی و نهادهای مردمی هرچه بیشتر و تنگاتنگ تر باشد، امکانات بیشتری شامل حال حفاظت آن اثر می شود. از سویی هم مسؤولان ذی ربط متوجه می شوند که باید برای اثری که ثبت جهانی شده است، اعتبارات بیشتری در نظر بگیرند.
هر کشوری برمبنای کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (سال ۲۰۰۳) یونسکو هم باید بعد از ثبت، هر چند سال یک بار گزارش اقدامات حفاظتی که برای اثر انجام داده را به یونسکو بدهد، پس در این مورد نباید دست ما خالی باشد و باید کارهایی انجام داده باشیم تا بتوانیم گزارش این اقدامات را به یونسکو عرضه دهیم. در هر صورت ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یا ملی بسیار مهم تر از ثبت نشدنش است.
درباره گستره جغرافیایی سازهای «عود»، «کمانچه» و «دوتار» در ایران توضیح می دهید؟
یکی از سوالاتی که در یونسکو هم مطرح می شود همین است که گستره جغرافیایی هر اثر در یک کشور کجا است و اگر مشترک بین چند کشور است، هر کشور جداگانه این گستره جغرافیایی را در پرونده اثر تشریح کند.
«دوتار» قرن هاست در خیلی از قسمت های ایران نواخته می شود، اما به جهت اینکه بتوانیم پرونده آن را در یونسکو راحتتر و بهتر عرضه دهیم، مناطق اصلی را آن مشخص کردیم. گستره جغرافیایی این ساز در خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)، ترکمن صحرا و مازندران است.
«کمانچه» هم در خیلی از استانها چه به شیوه ردیف دستگاهی و چه بصورت موسیقی محلی با روشهای فنی مختلف نواخته می شود. گستره آن در سه حوزه ترکمن صحرا، آذربایجان و لرستان است. در پرونده این آثار هم این محدوده جغرافیایی ذکر می شود و هم این که در این محدوده ها چه تفاوت ها و تشابه هایی دارند. از نظر یونسکو ساز به عنوان یکی از ابزارهای بیان فرهنگی است و برای آن مهم این است که برای ثبت جهانی آنها زیاد وارد مسائل فنی سازشناسی نشویم. پرونده را باید بصورت غیرتخصصی که قابل درک باشد، عرضه دهیم.
پرونده «مهارت ساختن و نواختن عود» هم که با اشتراک کشور سوریه به ثبت جهانی رسیده است و منشأ ایرانی دارد و «بربط» نام داشته است، در خارج از ایران و در تمام کشورهای عربی و حتی ترک زبان هم ساخته و هم نواخته می شود. در ایران هم در استان خوزستان، جنوب سیستان و بلوچستان و بنادر و جزایر جنوبی ساخته و نواخته می شود. ساز «عود» در کشورهای عربی کاسه اش بزرگ است و در ایران سایز متوسطی دارد و در ترکیه کوچک است.
البته چند وقتی است که همه سازها در اطراف تهران، کرج و استان مرکزی ایجاد می شود.
بعد از ثبت جهانی، آیا گستره جغرافیایی این سازها تغییر پیدا کرده است؟
ما آماری نگرفته ایم که این سازها بعد از ثبت جهانی اشاعه پیدا کرده است، اما بعید نیست که این اتفاق افتاده باشد؛ چراکه مبحث جدید و عجیبی نیست، اما تا حدود ۱۰۰ سال نگذرد، نمی توان خاطرجمع شد که مورد استقبال مردم جامعه قرار گرفته است یا خیر.
اگر منظور از این سوال این است که آیا این ثبت سبب ارزش، احترام، اعتبار و رواج بیشتر برای یک اثر می شود، پاسخ من بله است و آیا در مناطق جدید هم شاهد رواج این پدیده می شویم، قطعا پاسخ مثبت است. سفره هفت سین نوروز امکان دارد تولید کارخانه کشور دیگری باشد و این یعنی رواج این اثر در جاهای دیگر.
«عود»، «دوتار» و «کمانچه» چقدر توانسته اند با نام ایران تجلی پیدا کنند؟ یعنی دنیا چقدر این سازها را با نام ساز ایرانی می شناسد؟
آن چه که مسلم است، این است که اگر کسی موسیقی دان باشد وقتی «کمانچه» را ببیند بسادگی می داند که این ساز برای کجاست، اما این که مردم عادی چقدر در این عرصه اطلاعات داشته باشند، به تبلیغات یونسکو و ارتباط جمعی جهان بستگی دارد و فقط به ما مربوط نیست. اکنون همه می توانند به سایت یونسکو بروند و از آثار ثبت شده آگاه شوند.
نگرانی هایی در ارتباط با ثبت سازهای ایرانی به نام کشورهای دیگر، همچون تار و سه تار وجود دارد، آیا اقدامی برای ثبت این سازها انجام شده است؟
مسأله ای که مردم نمی دانند، "سهمیه" است. چند سال است که هیچ کشوری در دنیا مجاز نیست که در دوره یک ساله بیش از یک پرونده عرضه نماید. در گذشته این محدودیت را نداشتیم و همین سبب شده پنج پروند در سال ۲۰۱۰، به نام ایران ثبت گردد ولی اکنون محدودیت وجود دارد. برنامه ما این است مابقی سازهای ایرانی هم به ثبت برسانیم اما مسئله سهمیه وجود دارد. همین طور میراث فرهنگی ناملموس فقط برای موسیقی نیست و گرچه موسیقی عنصر مهمی است اما صنایع دستی، آیین ها، باروها، سنت ها، گویش ها و... هم در این فهرست جای دارند. باید با توجه به سهمیه یا به نام خود کشور و یا مشترک با کشورهای دیگر سازهای دیگر ایرانی را به ثبت جهانی برسانیم.
توضیح دهید که چرا پرونده «موسیقی بخشی های خراسان» برای ثبت جهانی انتخاب شد؟
طبق مقررارت و ضوابط یونسکو کشورها باید از کلی گویی پرهیز کنند. بر این اساس نمی توان همه موسیقی های ایرانی را در یک پرونده جا داد و با این اقدام به یونسکو این پیام را منتقل می نماییم که برخلاف قوانین مشخص شده آن عمل کردیم و هرچند از قوانین آگاه بودیم، باز کار خودمان را کردیم و این پیامی منفی است. موسیقی بخشی های خراسان شمالی هم پیشنهاد من بود. موسیقی بخش های دیگر هم مانند موسیقی قشقایی ها، بختیاری ها، عاشیقی و... میتوان بصورت جز به جز در پرونده های دیگر برای ثبت عرضه داد. موسیقی بخشی ها هم در خراسان شمالی است و هم در ترکمن صحرا که آن را هم جدا کردیم و فقط موسیقی بخشی های خراسان شمالی را به یونسکو عرضه دادیم.