حذف حافظه تاریخی بناهای باستانی با نام گذاری جعلی آن ها، ۳
نام واقعی و کاربری هارونیه چه بوده است؟
فقط سفر: خراسان رضوی اهمیت نام گذاری موجب می شد بزرگان همیشه به نامگذاری زیبا و منطقی توجهی خاص نشان دهند. البته نام گذاری همراه با تامل در موضوعیت پدیده مورد نظر است و نام گذاری مناسب برای شهرها و آبادی ها در گذشته بیش از امروز رعایت می شده و مورد دغدغه بوده است.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و عتیقه شناس خراسانی، در گفت و گو با ایسنا اظهار داشت: متاسفانه برخی افراد به علت آگاهی پایین تاریخی از فرهنگ خراسان در معرفی و تاریخ گذاری آثار و ابنیه خراسان گرفتار اشتباه شده اند و تنها برمبنای نوشته های عامیانه دیگران به معرفی پرداخته اند که «گنبد هارونیه» یکی از این موارد است.
وی افزود: گنبد یا بقعه هارونیه یکی از اسامی جعلی است که بصورت ناشیانه بر یکی از بناهای شاخص عصر ایلخانی، بازمانده از دوران تعالی رونق طوس، نهاده شده است. طوس نام تغییریافته «تابران» در قرون ابتدایی اسلام و یکی از چهار شهر ولایت «طوس» از ولایات نیشابور و همردیف با سه شهر دیگر «نوقان»، «رادکان» و «ترغبذ» بود.
این عتیقه شناس خراسانی تصریح کرد: بطور معمول هر یک از شهرهای منطقه که آبادتر و پررونق تر از دیگر شهرها می شد، طوس نام می گرفت؛ مانند نوقان که در صدر اسلام بزرگتر و پررونق تر از دیگر شهرها بود و توس نیز نامیده می شد. از اواخر قرن چهار و اوایل قرن پنجم هجری قمری به دلایلی تابران بر نوقان پیشی گرفت و طوس نامیده شد و این نام تا حالا نیز ماندگار بوده است.
لباف خانیکی افزود: نام هارونیه نیز در نتیجه عدم آگاهی از دگردیسی و تغییر نام تابران بر آن بنا گذاشته شده و به نام گذاری مدفن هارون الرشید در سناباد نوقان یا زندان هارون در بغداد باز می گردد.
وی عنوان کرد: هارون الرشید در سال ۱۹۳ هجری قمری در کاخ «حُمید ابن قحطبه» در سناباد توس(نوقان) درگذشت و در مجاورت همان کاخ به خاک سپرده شد و به دستور پسرش مامون بر فراز گورش بنای گنبدداری ساخته و هارونیه نامیده شد.
لباف خانیکی افزود: در سال ۲۰۳ هجری قمری و در پی شهادت امام رضا(ع) پیکر مطهر این حضرت نیز به دستور مامون و بمنظور برائت از بهتان صدور فرمان قتل آن حضرت در همان بنای هارونیه و بالای سر هارون الرشید به خاک سپرده شد و در ادامه آن مکان به عنوان «مشهد الرضا» مورد توجه و عنایت شیعیان و مورخان قرار گرفت و گنبد و بقعه هارونیه به متون راه پیدا کرد.
این پژوهشگر خراسانی تصریح کرد: در سالهای بعد که عوام و برخی مستشرقین در جستجوی گنج آرامگاه فردوسی و آرامگاه غزالی طوس را مورد نظر و تحقیق قرار دادند، بدون این که از تغییر نام تابران به طوس آگاه باشند، با دیدن بنای گنبددار باقی مانده در توس آنرا هارونیه و زندان هارون نامیدند.
وی اشاره کرد: تا اوایل قرن چهاردهم خورشیدی در متون و سفرنامه ها از هارونیه با عنوان های نقاره خانه، مسجد، آرامگاه فردوسی، آرامگاه غزالی، بقعه طوس و خانقاه غزالی نام می بردند تا جایی که «دنالدسن»، روحانی آمریکایی مقیم مشهد که در سال ۱۲۹۶ خورشیدی در جستجوی آرامگاه غزالی، توس را مورد مطالعه میدانی قرار داد، از هارونیه به عنوان «بقعه طوس» نام برده است.
لباف خانیکی افزود: اما قبل از دنالدسن «جیمز بیلی فریزر» در سال ۱۲۳۷ هجری قمری به عنوان «بزرگترین بنای طوس» و «خانیکف»، پژوهشگر روسی در سال ۱۲۷۵ هجری قمری آنرا «مسجد خرابه» و «نی پیه» و «هانری رنه دالمانی» که در سال های۱۲۸۶ و ۱۲۹۸ هجری قمری به توس آمدند، از آن به عنوان «نقاره خانه» نام برده اند. رنه دالمانی احتمال داده است که این مکان مسجد باشد.
وی اظهار داشت: در سالهای ۱۸۹۳ تا ۱۸۹۷ میلادی نیز ناصرالدین شاه و اعتمادالسلطنه از هارونیه به عنوان «عمارت بقعه مانند» نام برده اند و «کلنل چارلز ادوارد ییت» در سال ۱۸۹۳ میلادی از آن به عنوان «بنای بزرگ گنبددار» یاد کرده است.
این پژوهشگر و عتیقه شناس خراسانی اظهار داشت: در نهایت «سر پرسی سایکس» نیز که در دهه نخست قرن بیستم هارونیه را دید، یادآور شده که این بنا به نام هایی چون گنبد، مزار، قصر و قلعه معروف بوده و خود او نیز در نقشه ای به عنوان «مقبره ویران» از آن نام برده است. البته طبق بررسی های «آرتور اپهام پوپ» در کتاب «بررسی هنر ایران» که در سال ۱۳۱۷ خورشیدی نوشته شده، اهالی محله طوس به تصور قبر هارون، آنرا هارونیه می خواندند.
لباف خانیکی درباب ثبت این اثر عنوان کرد: این بنا در دی ماه ۱۳۱۰ خورشیدی با نام «بقعه طوس» به شماره ۱۷۳ در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است.
وی در مورد کابری و نام واقعی هارونیه اظهار داشت: باتوجه به کاربری بنا هر کس از ظن خود به این بنا کاربری داده است اما کسانی که در تاریخ و فرهنگ خراسان مطالعات وسیعی داشته اند، هارونیه را به دلیلهای علمی «خانقاه» فرض کرده اند. برای مثال «عزیزالله عطاردی» که عمری را در مطالعه تاریخ و فرهنگ خراسان سپری کرده و در این رهگذر کتابخانه های بسیاری را تفحص کرده، در کتاب باارزش خود به نام «فرهنگ خراسان» نوشته است این بنا خانقاه خواجه عثمان هارونی نیشابوری، از عرفا و مشایخ قرن ششم هجری، به شمار می رفته است. هارون یکی از قصبات اطراف نیشابور بوده و خواجه عثمان از آنجا به طوس آمده، مقیم شده و در این بنا به تدریس و ارشاد پرداخته است.
لباف خانیکی اضافه کرد: مهدی سیدی، پژوهشگر تاریخ خراسان نیز که پیرامون جغرافیای تاریخی اطراف مشهد تحقیقات گسترده ای داشته، در کتاب «سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد» بدنبال استدلال های عالمانه، هارونیه را خانقاه «امیر نظام الدین علی برزش آبادی» دانسته است.
وی افزود: باتوجه به این ۲ نظریه و ساختار بنا به جز خانقاه نمی تواند باشد و بسیار به جا و مناسب می باشد که به پاس احترام آن بزرگان و شهر پرآوازه طوس، خانقاه طوس جایگزین نام جعلی هارونیه شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب